Sağlık ekonomisine genel bir bakış (2)

Can YARDIMCI (Doç. Dr.)

cyardim22@gmail.com

Sağlık harcamalarının giderek artması ile birlikte bu artışlar her ülkede aynı düzeyde olmamaktadır. Dünya Bankası verileri incelendiğinde bazı ülkelerde yapılan sağlık harcamalarının GSYİH’ya oranının yüzde 20’lere yaklaştığı görülürken, bazı ülkelerde ise bu oranın %2’ler civarında kaldığı görülmektedir. Bununla birlikte bireysel ülke gözlemleri kendi içerisinde ele alındığında her ülkenin sağlık harcamaları zaman içerisinde artış göstermektedir. İşte bu noktada, sağlık hizmetlerine yapılan harcamalar ve bunların finansmanının karşılanmasına yönelik sorunlar sosyal devlet anlayışı ve temel insani hak kabul edilen sağlık hizmetlerine erişim açısından ele alındığında bir açmaz ortaya çıkmaktadır. Bu hususlardan dolayı küresel ölçekte ülkelerin sağlık politikalarını tartışmakta ve bir reform çalışması içeresinde oldukları görülmektedir.
SAĞLIK EKONOMİSİ: KAVRAMSAL BİR YAKLAŞIM
Sağlık kavramı, bireylerin bazı şeyleri yapabilmekten yoksun olmamasının yanında bazı şeylere de sahip olması üzerinden ele alınması gerekir. Yani sağlık, herhangi bir sakatlık veya fizyolojik bir bozukluğun olmamasının yanında bireyin kendisini iyi hissetmesi ve bu durumun kişinin hayatına yansıması ile alakalıdır. Dolayısıyla sağlık konusuna sadece fizyolojik ve biyolojik açıdan mekanik bir perspektiften bakılmamalıdır. Sağlık, fiziksel ve ruhsal açıdan tam bir iyilik halidir. Buna ilave olarak sağlığın sosyal açıdan iyiliği de içerecek şekilde genişletilmesi yanlış olmayacaktır. Toplumun her bir bireyinin, fiziksel ve ruhsal açıdan sağlıklı olması sosyal açıdan da iyi olmayı sağlayacak, aynı zamanda sosyal anlamda iyilik halinin hissedilmesi de fiziksel ve ruhsal açıdan iyi olmayı sağlayacaktır (Batbaylı, 2022:44). Bu üçleme arasındaki karşılıklı bir etkileşim vardır ve bu yadsınamaz. Fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan hissedilen iyilik hali insan üzerinde her alanda etkisini göstermektedir. Sağlıklı bir birey uzun ömürlü olacaktır. Sağlıklı birey pozitif hissedecek ve üstlendiği her vazifeyi en iyi şekilde yerine getirecektir.
Sağlıklı bir birey, sağlıklı bir toplum, sağlıklı bir toplum sağlıklı ve mutlu bir dünya demektir. Mutlu bir dünyanın önemli belirleyicilerinden biri olan sağlık birçok faktörden etkilenmektedir. Sağlık, insan kaynaklı faktörler olan ekonomik durum, eğitim, sosyal çevre gibi etkenlerden etkilendiği gibi insan kaynaklı olmayan genetik, fiziksel çevre gibi bir takım faktörlerden de etkilenebilir. Tabi genetik ve fiziksel çevre gibi insan kaynaklı olmayan etkilerin bilimsel gelişmeler ışığında önlenebilir olduğu veya en aza indirilebileceği unutulmamalıdır.
Hayatın her alanının temelinde olan ekonomi ile sağlık arasında da karşılıklı bir etkileşim ve ilişki vardır. Sağlıklı toplum için sağlıklı birey hedeflenir ve buradan sağlıklı topluma giden bir mekanizma işler. Toplumsal anlamda sağlık alanında yaşanacak gelişmeler toplumsal refahı etkileyecek, toplumsal refahtaki gelişmelerde bilimsel gelişme ve sağlık alanındaki gelişmeleri tetikleyecek ve yine toplumsal refahtaki gelişme bireylerin refah artışına neden olarak sağlık için hizmetlere ulaşımı sağlayacaktır. Sağlık ve ekonomi arasındaki genellikle doğrudan ama bunun yanında dolaylı yoldan olan karşılıklı etkileşim, bireylerin ve buradan toplumun daha sağlıklı olmasını sağlayacak ve üretim düzeyi artacaktır. Üretim düzeyinin artması ile beraber bireysel ve toplumsal refah artacaktır. Bu noktadan bakıldığında sağlık ekonomisi kavramının önemi daha iyi anlaşılacaktır (Çoban, 2009:2).
Sağlık olgusunun aslında mal ve hizmet piyasalarında oluşacak taleple de önemli bir bağlantısı vardır. Sağlıklı olmayan bir bireyin istek ve ihtiyaçlarında da değişmeler meydana gelecektir. Öncelikli talebi sağlık hizmetlerine yönelik olacaktır. Ancak bunun yanında sağlıklı hissetmeyen bireyin, diğer mal ve hizmetlere olan istek ve arzusu da öncelikli olmayacak hatta azalacak belki de olmayacaktır. Sağlıklı olmayan insanlar, öncelikle iyileşmeyi arzulayacaktır. Bu açıdan bakıldığında bireylerin, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden iyi olmaları ile zevkleri ve tercihlerine ilişkin daha net bilgiler edinilebilecektir.
Sağlık ekonomisi; fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan iyi olmayan bireylerin dolayısıyla toplumun sağlıklı olmasını ve bunun sürdürülebilir olmasını sağlamaya yönelik ayrılan kaynakların maksimum faydayı elde edecek seviyede kullanılmasını tartışan çalışma alanıdır (Mushkin, 1958:790). Sağlık ekonomisi iktisat biliminin teorilerinin, kavramlarının ve tekniklerinin sağlık sektörüne geniş bir çerçevede uygulanması olarak tanımlanır. Sağlık ekonomisi; bireysel ve toplumsal sağlığın tesisi amacıyla sunulacak hizmetler için kullanılacak kaynak dağılımı ve miktarının belirlenmesi, sağlık kurumlarının yönetimsel ve finansal yapısının dizaynı, sunumu yapılan sağlık hizmetlerinin bireyler ve toplum üzerindeki etkilerinin araştırılması gibi başlıkları içerir (Mills ve Gilson, 1988:2). İktisat biliminin özelinde bir alt dal olarak sağlık ekonomisinin ortaya çıkmasında ve gelişmesinde sağlık talebindeki artış ve bunun sonucunda ortaya çıkan finansman sorunu vardır. Sağlık harcamalarının giderek daha fazla artması ve finansmanının sağlanması için tahsis edilen kaynakların GSYİH içindeki payının yükselmesi ülke ekonomileri için bir açmaza doğru gitmektedir (Tıraş, 2013:130). Ayrıca sağlık ekonomisinin kapsamını sadece sağlık sektörü değil ayrıca bu alanla ilintili diğer sektörlerin faaliyetleri de oluşturmaktadır. Bu bağlamda sağlık ekonomisi altında; sağlık hizmetlerinin maliyet araştırması, sağlık harcamaları ve bunların finansmanı, sağlık sektöründe hizmet üretimi için gereken kaynakların temini ve istihdamı, sağlık hizmetlerine yönelik arz ve talep analizi, sağlık sektörüne yönelik regülasyonlar, sağlık turizmi, sağlık hizmetlerinin iktisadi ve sosyal etkileri, sağlık kurumlarının yönetimi gibi birçok konu incelenmektedir (Yardımcı, 2020: 10).